U manastiru Hilandar na Svetoj Gori monasi sa posebnim poštovanjem izgovaraju imena kraljice Drage Obrenović i njenog supruga, kralja Aleksandra. Baš ovim redosledom. Čime je vladarski bračni par, surovo pogubljen u majskom atentatu 1903. godine, zadužio Hilandar danas u Beogradu skoro niko ne zna. Kako bismo znali kada se protiv Aleksandra i Drage, posle njihovog ubistva, vodila kampanja koja je trebalo da opravda njihov masakr? Ali, ono što Beograd ne zna pamte monasi Hilandara.
Krajem XIX veka zbog dugova i rasula postojala je pretnja da Hilandar izgubi status srpskog manastira. Srpski manastir Zograf ranije je, na sličan način, već postao bugarski. Bugari su otkupili dugove manastira Zograf pa su od srpskih monaha zahtevali da im se celokupan dug isplati u kratkom roku i sa ogromnom kamatom i kamatom na kamatu. Srbija tog vremena bila je siromašna, opterećan troškovima ratova, i nije mogla da pomogne. Da manastir Hilandarom ne bi zadesila ista sudbina kao manastir Zograf kraljica Draga Obrenović od svog budućeg supruga, kralja Aleksandra, izričito je zahtevala da otplati sve dugove Hilandara. To nije bilo tako jednostavno sprovesti u delo jer se Srbija borila sa finansijskim nevoljama. Skupština nije usvajala budžet nekoliko godina zaredom a „francuski zajam“ je bio predmet afera i oštre kritike javnosti. Kralj Aleksandar Obrenović, na nagovor Drage, odlazi na Svetu Goru 1896. godine na Vaskrs. Prilikom posete kralj daruje hilandarsko monaštvo sa 15 000 zlatnih dinara, zauzvrat mu monasi poklanjaju Miroslavljevo jevanđelje. Kralj se vraća u Srbiju sa Miroslavljevim Jevanđeljem, Nemanjinom poveljom, koja je kasnije izgubljena, i Jevanđeljem vojvode Nikole. Ali dugovi i dalje nisu otplaćeni pa bugarske aspiracije prema Hilandaru ne prestaju. Postajala je opasnost da Hilandar trajno bude izgubljen za Srbe. Tek 1900. godine Srpska crkva i Kraljevina Srbija sklapaju ugovor sa manastirom Hilandar, kojim se država obavezuje da će platiti sav manastirski spoljni dug i finansirati manastir svake godine. Tako je zahvaljujući posredovanju kraljice Drage, manastir Hilandar sačuvan i ostao je u srpskim rukama do danas.
Najveća riznica kulturnog materijalnog nasleđa srpskog naroda nalazi se u manastiru Hilandar. Ne previše daleko od Srbije, ali dovoljno udaljen da izbegne istorijske potrese matice, te tako očuva većinu bogatstva koje mi u otadžbini ne bismo mogli da sačuvamo. Nije slučajno Sveti Sava sa svojim ocem Nemanjom, u monaštvu nazvanim Simeonom, izabrao poluostrvo Atos na njemu manastir Hilandar, da tu osnuje ne samo srpsku monašku zajednicu, već da tu postavi stubove srpskoj crkvi i srpskoj državnosti. Manastir Hilandar je bedem svetosavlja i polazišna tačka iz koje su nastali srpska državnost, autokefalija srpske crkve, srpska pismenost, kultura, nauka, prosvetiteljstvo i konačno i sam identitet. Na kraju, sav srpski srednji vek u znaku je manastira Hilandar gde se obrazuju budući episkopi i patrijarsi, lekari, pravnici, pisari, sva ondašnja kulturna, duhovna i intelektualna elita. A oni koji se ne obrazuju u Hilandaru, bivaju obrazovani od Hilandaraca. Hilandar je prvi srpski univerzitet i rasadnik prosvećenja i pismenosti. Hilandarski monasi i episkopi dolaze u Nemanjićku Srbiju gde svoje znanje i iskustvo ugrađuju u temelje srpske kulture i državnosti. Srpska srednjovekovna istorija praktično počinje od drugog osnivanja manastira Hilandar.
Nastavljači dela Svetog Save, hilandarski učenici, najzaslužniji su za razvoj i napredak srpske srednjovekovne države, za njen kulturni, ekonomski, politički, trgovački prosperitet. Sveti Sava i Hilandarci su postavili temelj urbanizaciji Srbije jer oko novoosnovanih manastira po Srbiji i eparhijskih središta niču trgovišta, a iz njih konačno i gradovi. Eparhijska središta i manastiri su bili prvi sudovi, bolnice, škole, biblioteke, a kasnije gradovi oko njih izrasli preuzimaju te administrativne funkcije iz manastira dok manastirima ostaje njihova primarna duhovna uloga. To se dogodilo i kada je u devetnaestom veku stvarana moderna srpska država. Intelektualnu elita, koja nakon srpskih ustanaka i pobede nad Turcima pokreće Srbiju, njenu ekonomiju, prosvetu, državnost, pa i urbanizam, dolazi iz redova hilandaraca.
Uticaj hilandaraca na obnovu moderne srpske državnosti doveo je i do obnove urbanog života. Od Krmčije, crkveno-pravnog dokumenta koji je Sveti Sava sastavio na Hilandaru, do savremene Srbije proteklo je osam vekova ali pravna svest i u najgorim vremenima ropstva nije iščezla iz našeg naroda. Zahvaljujući toj državničkoji i pravnoj svesti, koju su Sveti Sava i njegovi hilandarski učenici utkali u dušu naroda, prelazak iz srednjovekovog azijskog feudalizma, u kome je više bilo ropstva nego feudalizma, na moderan evropski urbani život, Srbi nisu doživeli kao potres, već kao vraćanje u prirodan poredak. Naravno, tome je značajno doprinela i Karlovačka mitropolija, utemeljena na toj svetosavskoj hilandarskoj tradiciji, koja je bila možda i najmodernija pravoslavna crkvena organizacija u tadašnjem svetu, a iz čijih redova su pohrlili učeni ljudi u oslobođenu Obrenovićevu Srbiju.
Pred Prvi srpski ustanak bugarski monasi obnovili su duhovni život Hilandara ali su bacili oko na srpski manastir. Grčkih i bugarskih monaha bilo je više nego srpskih a manastir je zbog pustinjačkog života bio zapušten i dospeo je u velike dugove. Dositej Obradović u svoje vreme svedoči o sporu srpskih i bugarskih monaha oko uprave manastirom. Sve je te prekinula kraljcica Draga, prva Srpkinja kraljica posle Kosovske bitke, skoro vek kasnije i Hilandar je ostao srpski. Draga je jedina srpska kraljica koja nema ulicu u Beogradu.
Doprinos manastira Hilandara svetskoj kulturnoj baštini ali pre svega našoj je nemerljiv. Bez Hilandar, naša kulturna baština bi bila bi mnogo siromašnija. Stoga je Hilandar za nas Srbe, od izuzetnog značaja. Toga su bili svesni naši preci od Nemanjića, preko Lazarevića i Brankovića, do Drage i Aleksandra Obrenovića, pa kasnije i Karađorđevića. Čuvanje i zaštita ovog manastira naša je sveta dužnost jer čuvajući prošlost, čuvamo sopstvenu budućnost, čiji su temelji položeni upravo na tom mestu koje se zove Hilandar.
